Historia zbawienia tocząca się w ramach nowego organizmu Kościoła, jaką jest diecezja częstochowska, rozpoczęła swój bieg w dniu 28 października 1925 r., kiedy to papież Pius XI wydał bullę Vixdum Poloniae unitas, ustanawiając tym samym nowy podział administracyjny Kościoła w Polsce. W ramach nowo powstałej metropolii krakowskiej, obok archidiecezji krakowskiej oraz diecezji katowickiej, kieleckiej i tarnowskiej, została ustanowiona diecezja częstochowska. Potrzebę istnienia diecezji w Częstochowie dostrzegano już dużo wcześniej, a konkordat zawarty między Stolicą Apostolską a Rzeczypospolitą Polską w dniu 10 lutego 1925 r. tę możliwość, proponowaną już wcześniej przez Episkopat Polski, przewidywał i uczynił realną.
Z pewnością motywem powstania nowej diecezji były dynamiczne procesy urbanizacyjno-industrializacyjne zachodzące na przełomie XIX i XX w. na tych terenach. Rodziły one wyzwania duszpasterskie, na jakie nie byli w stanie w adekwatny sposób odpowiedzieć pasterze rozległych i oddalonych od tych terenów siedzib diecezji. Najważniejszym jednak motywem, o charakterze zarówno religijnym, jak i narodowym, było usytuowanie pośrodku nowej diecezji Sanktuarium Jasnogórskiego w Częstochowie, znanego od wieków ośrodka życia religijnego i symbolu jednoczącego wszystkich Polaków.
W skład nowej diecezji częstochowskiej weszła część dawnej diecezji kujawsko-kaliskiej (część północna, łącznie z Częstochową) oraz część dawnej diecezji kieleckiej (część południowa, łącznie z Zagłębiem Dąbrowskim). Aż do XIX wieku terytorium nowo ustanowionej diecezji częstochowskiej od wieków przynależało do najstarszych Kościołów partykularnych w naszej Ojczyźnie: archidiecezji gnieźnieńskiej (obszar na północ od Krzepic), diecezji krakowskiej (obszar na południe od Częstochowy) i diecezji wrocławskiej (obszar parafii Starokrzepice).
W chwili powstania diecezja liczyła 877 037 wiernych, zamieszkujących w 174 parafiach, zgrupowanych w 15 dekanatach. Z diecezji kujawsko-kaliskiej (zwanej od 28 października 1925 r. diecezją włocławską) przejęto 556 310 wiernych ze 126 parafii, zgrupowanych w 11 dekanatach, natomiast z diecezji kieleckiej 320 727 wiernych z 48 parafii, zgrupowanych w 4 dekanatach. Jednocześnie zostało inkardynowanych do nowego Kościoła częstochowskiego 257 duchownych (169 księży z diecezji włocławskiej i 88 księży z diecezji kieleckiej).
W dniu 14 grudnia 1925 roku papież Pius XI mianował pierwszym biskupem częstochowskim ks. dr. Teodora Kubinę (1880-1951), proboszcza parafii Niepokalanego Poczęcia NMP w Katowicach. Od jego konsekracji na Jasnej Górze i zarazem ingresu do wyznaczonego na katedrę kościoła Świętej Rodziny w dniu 2 lutego 1926 r., nowa diecezja zaczęła faktycznie swoje życie i misyjne posłannictwo. Pierwszym biskup częstochowski, doświadczony duszpasterz w wielkich ośrodkach miejskich i przemysłowych (Chorzów, Katowice), a także na terenach diaspory katolickiej (Kołobrzeg, Berlin), znany społecznik i działacz narodowy na rzecz polskości Śląska, przygotowany doskonale do swej posługi od strony intelektualnej i pastoralnej, znający języki obce, władający doskonale piórem, pasterz o uniwersalnych horyzontach, położył solidny fundament pod budowlę duchową i materialną wspólnoty diecezjalnej i zorganizował diecezję od podstaw w dobrze funkcjonujący organizm. Jego zawołanie biskupie „Misereor super turbam” („Żal mi tego ludu”) wyznaczało całokształt jego 25-letniej posługi Kościołowi częstochowskiemu (1926-1951).
Ustanowił on wszystkie struktury właściwe Kościołowi partykularnemu, służące owocnej realizacji jego zbawczej misji. I tak, Kurię Diecezjalną z jej wszystkimi agendami, Sąd Biskupi, Zespół Konsultorów Diecezjalnych działających w miejsce Kapituły Katedralnej, Komisarzy biskupich stojących na czele komisariatów (poszczególnych regionów diecezji): dwa w 1930 r. (północny i południowy) i trzy w 1946 r. (będziński, częstochowski, wieluński). Dla zapewnienia diecezji nowych duszpasterzy założył w 1926 r. Wyższe Seminarium Duchowne w Krakowie i związał je z Wydziałem Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jego pierwotną siedzibą był Klasztor OO. Bernardynów, a następnie własny gmach przy ul. Bernardyńskiej 3, wybudowany w latach 1928-1930 i poświęcony 6 października 1930 r. Celem pomocy biednym parafiom oraz księżom przeżywającym różnorakie problemy został założone „Stowarzyszenie Samopomocy Kapłanów” (1926). Dla Księży seniorów został w latach 1934-1935 wybudowany gmach Hospicjum przy ul. 3-go Maja 6/8 w Częstochowie.
Wespół z ks. Bolesławem Wróblewskim, proboszczem katedralnym, szczególnie troszczył się o dokończenie budowy katedry, zbierając środki finansowe na ten cel, również wśród Polonii w USA. Uwieńczył te wysiłki konsekrując katedrę w dniu 29 października 1950 r. Wraz ze wzrostem liczby duchowieństwa tworzył nowe placówki duszpasterskie oraz uzupełniał sieć dekanalną. Powołał do istnienia 19 parafii i 27 placówek duszpasterskich w formie ekspozytur, wikarii wieczystych i filii (jeden dekret dotyczący miejscowości Płoszów nie wszedł w życie), co daje ogólną liczbę 46 placówek duszpasterskich. Powołał do istnienia siedem nowych dekanatów: dąbrowski (1929), częstochowski podmiejski zw. blachowieńskim (1939) i w 1946 r.: chełmski, krzepicki, siemkowicki, sosnowiecki i wieluński II. W latach 1925-1951 wybudowano 31 kościołów, 26 tymczasowych, wykończono 66, a 4 były w budowie. Ponadto wybudowano w tym okresie: 40 plebanii, 5 wikariatów i 18 domów katolickich. Biorąc pod uwagę czas kryzysu ekonomicznego oraz okres wojny, są to dokonania imponujące.
W 1926 r. powołał do istnienia Tygodnik Katolicki „Niedziela” (4 kwietnia ukazał się pierwszy numer), którego redaktorem został mianowany ks. Wojciech Mondry. Tygodnik ten był dwukrotnie później zawieszony (1939-1945 i 1953-1981), Oprócz tego wszczął wydawanie „Wiadomości Diecezjalnych” (pierwszy numer z 1 kwietnia 1926 r.) pod redakcją ks. Jana Tomaszewskiego (czasopismo to było zawieszone w latach 1953-1957), a od 1934 r. zaczął się ukazywać „Czyn Katolicki”, będący organem Diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej. Był wytrwałym apostołem słowa drukowanego także poprzez swoją działalność pisarską. W okresie II Rzeczypospolitej ściśle współpracował z laikatem, zarówno z szeroko pojętym światem pracy, jak również z inteligencją w ramach stowarzyszeń apostolskich (Akcja Katolicka), jak i charytatywnych (Związek Instytucji Opiekuńczych i Stowarzyszeń Dobroczynnych „Caritas” - 1931). Wszystkie te formy zrzeszeń zostały zakazane i zniesione przez władze komunistyczne w okresie powojennym.
W budowaniu Kościoła partykularnego, jako organizmu duchowego, oparł się na prawdzie o Eucharystii, urządzając aż siedem lokalnych kongresów eucharystycznych: Częstochowa (1928), Sosnowiec (1929), Wieluń (1931), Radomsko (1932), Dąbrowa Górnicza (1934), Kłobuck (1935) i Zawiercie (1939). Krzewił kult Matki Bożej Częstochowskiej, Królowej Polski – Patronki Diecezji, często przemawiając płomiennie do pielgrzymów z diecezji i z Polski i uważając, iż jest „pierwszym ministrem Najświętszej Marji Panny, Królowej Korony Polskiej”. W okresie międzywojennym, otwarty na problemy Kościoła powszechnego, a także Polaków na obczyźnie, jako delegat Episkopatu Polski odbył wielkie „wyprawy misyjne” m.in. do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, do Ameryki Południowej na Kongres Eucharystyczny w Buenos Aires, na Daleki Wschód (Filipiny) i do Ziemi Świętej. Odwiedzał także ośrodki polonijne w Europie Zachodniej. Powołał też do istnienia w diecezji „Stowarzyszenie dla Wychodźców polskich pod Opieką Królowej Korony Polskiej” (1931).
Przez okres II wojny światowej i okupacji niemieckiej przeprowadził diecezję w sposób mądry i roztropny. Wtedy to diecezja została skrępowana przez władze okupacyjne i całkowicie sparaliżowana w swym działaniu. W kraju Warty (Warthegau), do którego włączono Ziemię Wieluńską, kapłanów aresztowano, a kościoły odebrano katolikom i sprofanowano, zamieniając na magazyny. W skali całej diecezji 78 księży zesłano do obozów koncentracyjnych, z czego przeżyło jedynie 29. W sumie 62 kapłanów w tym okresie straciło życie.
W zarządzaniu diecezją wydatnie wspierali bp. Kubinę Wikariusze Generalni: ks. Franciszek Mirecki (1926-1929) oraz od roku 1929 ks. Antoni Zimniak, który w 1936 r. został mianowany pierwszym biskupem pomocniczym diecezji częstochowskiej. Urząd ten sprawował do śmierci, a więc do 26 stycznia 1943 r. Po nim, w 1944 r., biskupem pomocniczym został wybrany ks. dr Stanisław Czajka. Wśród wybitniejszych kapłanów, wspierających posługę pierwszego pasterza częstochowskiego, należy wymienić: ks. dr. Karola Makowskiego – pierwszego rektora Seminarium (1926-1936), ks. Zygmunta Sędzimira – budowniczego gmachu seminaryjnego i asystenta Diecezjalnej Akcji Katolickiej, ks. Mariana Nasalskiego – pierwszego oficjała Sądu Biskupiego, ks. Jana Tomaszewskiego – kanclerza (1926-1929), ks. Alojzego Jatowtta – kanclerza (1929-1937), ks. Stanisława Zimorowicza – kanclerza (1937-1951) i ks. Bolesława Wróblewskiego – proboszcza katedralnego (1925-1951).
Do nadzwyczajnych wydarzeń o randze ogólnokościelnej i ogólnopolskiej, jakie przypadły w okresie pontyfikatu bpa Kubiny, należy zaliczyć m.in.: Rok Jubileuszowy 1925-1926, obchody Roku Świętego z okazji 1900. rocznicy Odkupienia (1933-1934), I Synod Plenarny na Jasnej Górze (1936), Oddanie Polski Niepokalanemu Sercu Maryi na Jasnej Górze (1946), obchody Roku Świętego Jubileuszowego od Narodzenia Chrystusa (1950) oraz obchody kolejnych Jubileuszy powstania diecezji częstochowskiej, a więc X-lecie (1936), XX-lecie (1946) i XXV-lecie (1950). Pod koniec życia bpa T. Kubiny, ze względu na jego stan zdrowia, Stolica Apostolska w roku 1950 zamianowała ks. Wojciecha Turowskiego SAC, generała Pallotynów, biskupem pomocniczym z prawem następstwa. Jednak władze komunistyczne zmusiły go do opuszczenia Polski, w efekcie czego zrzekł się on tego urzędu i nie przyjął święceń biskupich. Zmarł w Rzymie 20 grudnia 1959 r. Bp T. Kubina zmarł w dniu 13 lutego 1951 r. Zaledwie kilka dni po jubileuszu 25-lecia sakry biskupiej i rządów w diecezji częstochowskiej, który miał miejsce w katedrze w dniu 4 lutego 1951 r. i któremu jeszcze przewodniczył osobiście. Pochowany został we wschodniej części transeptu katedry, pod posadzką, gdyż nie istniała wówczas jeszcze krypta biskupów. Nad jego grobem wzniesiono w 1954 r. granitowy sarkofag. Rządy w diecezji jako tymczasowy administrator po śmierci pierwszego pasterza diecezji częstochowskiej, od 13 lutego do 17 czerwca 1951 r., sprawował bp Stanisław Czajka.
Drugim z kolei biskupem diecezjalnym w Częstochowie ustanowił Papież Pius XII w dniu 22 kwietnia 1951 r. bpa dra hab. Zdzisława Golińskiego (1908-1963), profesora KUL oraz biskupa koadiutora diecezji lubelskiej. Rządy objął dokonując ingresu do katedry częstochowskiej w dniu 17 czerwca 1951 r. Jego dwunastoletni pontyfikat (1951-1963), w bardzo trudnych dla Kościoła w Polsce i w diecezji latach stalinowskich i gomułkowskich, upłynął w myśl jego zawołania biskupiego „Crux Victoria” („Krzyż zwycięstwem”).
Kontynuował on dzieło swego wielkiego Poprzednika, doskonaląc zastaną organizację struktur diecezjalnych, rozwijając sieć parafialną, dekanalną i ponadekanalną (komisariaty zamienił na okręgi i zwiększył ich liczbę do 4). Wykorzystał w tym względzie krótki okres odwilży popaździernikowej 1956/1957, erygując w jednym tylko 1957 r. kilkadziesiąt nowych parafii. Za jego rządów powstało 26 nowych parafii z jego własnej inicjatywy, natomiast 25 nadał jedynie dekretem status kanoniczny parafii, gdyż wcześniej były powołane przez bpa T. Kubinę jako ekspozytury. W sumie utworzył 51 nowych placówek duszpasterskich. Otaczał szczególną troską świątynie parafialne, a ponieważ za jego pontyfikatu władze nie zezwalały na nowe budowle sakralne poza nadzwyczajnymi wyjątkami, dlatego też podjął plan konsekracji kościołów dawnych i nowych, które czekały na ten moment nieraz od kilkudziesięciu lat. Wykonsekrował on w tym okresie wraz z biskupami pomocniczymi w sumie 45 kościołów parafialnych.
Wystąpił do Stolicy Apostolskiej o utworzenie Kapituły katedralnej, którą erygował papież Pius XII w dniu 5 sierpnia 1951 r. bullą Per oportune sane. Skodyfikował prawo partykularne zwołując I. Synod Diecezjalny w dniach 28-29 września 1954 r. w kościele katedralnym. Z roztropnością i zarazem odwagą występował w obronie Kościoła, zwłaszcza brał w obronę aresztowanych i skazanych przez władze komunistyczne księży diecezjalnych. Rozwijał kadry naukowe, wysyłając wielu kapłanów na studia specjalistyczne na KUL oraz do ośrodków zagranicznych. Po likwidacji przez władze Wydziału Teologicznego UJ zorganizował w Seminarium Duchownym w Krakowie „studium domesticum”. Powołał do życia Niższe Seminarium Duchowne – Wydział Przygotowawczy w Częstochowie (1951 r., istnieje do dziś) oraz w Wieluniu (działające w latach 1952-1955). Szczególnie też po usunięciu religii ze szkół publicznych oddał się organizacji katechezy parafialnej w tzw. punktach katechetycznych, zarówno w budynkach parafialnych czy też w mieszkaniach prywatnych wiernych. Rozwijał bardzo dynamicznie duszpasterstwo charytatywne i trzeźwościowe. Szczególną wagę przywiązywał do katedry jako ośrodka życia religijnego diecezji, doprowadzając aż do jej docelowego wyposażenia. Dokończono wówczas nastawę ołtarza głównego (centralna scena i 6 scen bocznych), urządzono prezbiterium wraz z katedrą biskupią i stallami dla członków Kapituły, urządzono kaplicę Najświętszego Sakramentu w transepcie (zachodnia część), zbudowano ambonę, wmurowano epitafium upamiętniające księży częstochowskich zamordowanych w czasie II wojny światowej (we wschodniej części transeptu, obecnie przeniesione do kaplicy Pierwszych Męczenników częstochowskich) i wybudowano kryptę zmarłych biskupów w podziemiach wschodniej części transeptu. Na prośbę drugiego biskupa częstochowskiego papież Jan XXIII w dniu 22 czerwca 1962 r. nadał katedrze tytuł bazyliki mniejszej.
Diecezja w czasie jego pontyfikatu przeżywała ważne wydarzenia o charakterze ogólnokościelnym i ogólnopolskim, w tym m.in.: Rok Maryjny z okazji 100-lecia ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu (1954), Inauguracja Soboru Watykańskiego II (bp Z. Goliński uczestniczył w jego I. Sesji, od 11 października do 8 grudnia 1962 r.), Jasnogórskie Śluby Narodu (1956), Rozpoczęcie Wielkiej Nowenny przed Millenium Chrześcijaństwa w Polsce (1957), Jubileusz XXX-lecia powstania Diecezji i konsekracji pierwszego biskupa częstochowskiego (1956).
Bpa Z. Golińskiego wspierali biskupi pomocniczy: biskup Stanisław Czajka (1951-1963) i biskup Stefan Bareła (1960-1963) oraz księża pracownicy centralnych instytucji diecezjalnych: ks. Władysław Karlik (kanclerz i wikariusz generalny), ks. Władysław Gołąb (kapelan i kierownik Wydziału Duszpasterskiego), ks. Wincenty Kochanowski (referat finansów), ks. Jan Walicki (notariusz), ks. Brunon Magott (rektor Seminarium) i ks. Józef Chwistecki (proboszcz katedralny). Drugi Biskup częstochowski zmarł w wieku zaledwie 55 lat, w dniu 6 lipca 1963 r., po 12 latach rządów diecezją. Pochowany został w krypcie biskupów częstochowskich. Rządy w diecezji po jego śmierci od 6 lipca 1963 r. do 17 stycznia 1964 r. sprawował wikariusz kapitulny bp Stanisław Czajka.
Trzeci z kolei biskup częstochowski został mianowany przez papieża Pawła VI w dniu 17 stycznia 1964 r. Był nim dotychczasowy biskup pomocniczy Stefan Bareła (1916-1984), pierwszy pasterz częstochowski wywodzący się z miejscowego Prezbiterium (Zapolice, par. Kodrąb). Objął on rządy w dniu 5 lutego 1964 r., a ingresu do katedry dokonał w dniu 12 kwietnia tegoż roku. W myśl swojego zawołania biskupiego „Veritati et Caritati”(„[Służyć] Prawdzie i Miłości”) podjął on dzieło swojego Poprzednika, kontynuując duszpasterski program Wielkiej Nowenny przed Millenium Chrztu Polski.
W obliczy wzrostu liczby diecezjan i dynamicznego rozwoju przemysłu pomnażał sieć parafialną, zwłaszcza w nowych dzielnicach miejskich Częstochowy i Zagłębia oraz w parafiach wiejskich, gdzie wierni musieli pokonywać pokaźne odległości do swoich kościołów parafialnych. Efektem tego pastoralnego projektu, cechującego się niespotykanym w historii diecezji rozmachem, było powstanie w czasie jego rządów 102 placówek duszpasterskich, w tym 61 pełnoprawnych kanonicznie erygowanych parafii, 24 wikariatów terenowych (quasi parafii), 1 rektoratu oraz 16 ośrodków duszpastersko-katechetycznych (w dwóch wypadkach nie powstały z ośrodków duszpasterskich parafie tylko kościoły filialne: Boguchwałowice w parafii Siewierz i Olbrachcice w parafii Dąbrowa Zielona; nie podjęto także inicjatywy założenia parafii pw. św. Karola Boromeusza w Sosnowcu w parafii św. Tomasza Ap.).
Ponadto zreorganizował on sieć dekanalną, powołując w 1975 r. w miejsce 24 aż 35 dekanatów, a w 1983 r. dodając do tej liczby jeszcze 4 kolejne. W sumie diecezja liczyła na koniec jego rządów 39 dekanatów. Natomiast w miejsce istniejących okręgów ustanowił 6 regionów duszpasterskich, na czele których stanęli dziekani regionu (1982). Ustanowił struktury posoborowe w Kościele Partykularnym, takie jak: Diecezjalna Rada Kapłańska (1970), Diecezjalna Rada Duszpasterska (1970) i Parafialne Rady Duszpasterskie.
Z ważniejszych wydarzeń kościelnych w skali krajowej i diecezjalnej, które przypadły na czas pontyfikatu bp. S. Bareły, należy wyszczególnić przede wszystkim: udział w III (1964) i IV (1965) Sesji Soboru Watykańskiego II, Millenium Chrześcijaństwa na Jasnej Górze w dniu 3 maja 1966 r., przygotowywanie uroczystości Millenijnych w diecezji, które miały miejsce w Sosnowcu, w dniach 20-21 maja 1967 r. z udziałem prymasa kard. Stefana Wyszyńskiego, kard. Karola Wojtyły – metropolity krakowskiego oraz Episkopatu Polski, udział w Synodzie Biskupów nt. Kapłaństwa i sprawiedliwości społecznej, na specjalnie zaproszenie papieża Pawła VI (1971), Jubileusz 300-lecia śmierci O. Augustyna Kordeckiego (1973), przeżywanie Roku Świętego 1974-1975, zwołanie i prowadzenie II Synodu Diecezji w latach 1978-1984; Pielgrzymki Ojca św. Jana Pawła II do Ojczyzny, do diecezji i na Jasną Górę (1979 i 1983 r. z racji 600-lecia Sanktuarium Jasnogórskiego), peregrynacja Kopii Obrazu Jasnogórskiego w parafiach diecezji częstochowskiej (1979-1980); Jubileusz 1950-lecia Odkupienia (1983/1984), koronacje łaskami słynących figur NMP w Leśniowie (1967), w Dąbrowie Górniczej (1968) oraz obrazu NMP Pocieszenia w Wielunia (1971) i reaktywacja dzięki jego staraniom przez Pawła VI bullą Rationabile obsequium starożytnej Kapituły Wieluńskiej (1965), Odważna obrona wolnego dostępu do Jasnej Góry w latach 1979/1980 przed zakusami władz komunistycznych, troska o katedrę (wzmocnienie konstrukcji, pokrycie blachą miedzianą, urządzenie kaplicy Matki Bożej Częstochowskiej w transepcie wschodnim katedry, upamiętnienie pierwszej pielgrzymki w Jana Pawła II w katedrze pomnikiem papieskim), otrzymanie pozwolenia na budowę Seminarium Duchownego w Częstochowie (1981) i poświęcenie placu pod jego budowę (26 sierpnia 1983 r.), wznowienie dzięki jego staraniom przy zaangażowaniu ks. Ireneusza Skubisia wydawania Tygodnika Katolickiego „Niedziela” w nakładzie 100 000 egz. (1981) i powołanie do istnienia Częstochowskiego Wydawnictwa Diecezjalnego „Regina Poloniae” (1983), którego dyrektorem mianował ks. Jana Kowalskiego.
W okresie posoborowym bp S. Bareła zainicjował powstanie częstochowskiego środowiska teologicznego, podejmując inicjatywę powołania do życia Studium Dokumentacji Soborowej (1967) oraz Instytutu Eklezjologiczno-Mariologicznego (1978). Zainicjował wydawanie „Częstochowskich Studiów Teologicznych (1973). Ponadto ustanowił: Seminarium Naukowe Teologów (1980), przemianowane aktualnie na Oddział Częstochowski Polskiego Towarzystwa Teologicznego (1997), Studium Życia Rodzinnego i Diecezjalny Ośrodek Duszpasterstwa Rodzin w Częstochowie (1978), włączony w strukturę Instytutu (1983). Wreszcie, w dniu 3 maja 1981 r., erygował Instytut Teologiczny, związany z Wydziałem Teologicznym obecnego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. Wystarał się także o utworzenie sekcji licencjackiej o profilu eklezjologiczno-mariologicznym, którą przemianowano na Sekcję licencjacko-doktorancką Wydziału Teologicznego UPJP II. Wszystkie te inicjatywy realizował i im przewodniczył ks. prof. Stanisław Grzybek, stojący od początku na czele tychże instytucji naukowo-dydaktycznych.
W okresie rządów bp. S. Bareły miały miejsca ważne wydarzenia historyczne w naszej Ojczyźnie. W latach 1980-1981 zrodził się wielki ruch społeczny Solidarności, ale także został ogłoszony stan wojenny i związane z nim represje wobec Kościoła i społeczeństwa (1981-1983). Diecezja częstochowska, zwłaszcza przez posługę bp. Bareły i bp. pomocniczego Franciszka Musiela, odważnie stawała po stronie więzionych i internowanych oraz ich rodzin. Biskupi odwiedzali ośrodki internowania i interweniowali wobec nadużyć władz. Działał bardzo dynamicznie Diecezjalny Komitet Pomocy Bliźniemu z oddziałem regionalnym w Sosnowcu, obejmujący swą pomocą prawną i charytatywną osoby poszkodowane. W tych latach także diecezja prowadziła szeroką akcję charytatywną, rozprowadzając dary napływające w dużych transportach z Europy Zachodniej. Rozwinęło się duszpasterstwo świata pracy oraz msze św. za Ojczyznę w większych ośrodkach, szczególnie w Częstochowie i Zagłębiu Dąbrowskim. W pasterskiej posłudze wspomagali go trzej biskupi pomocniczy: bp Tadeusz Szwagrzyk (1964-1984), bp Franciszek Musiel (1965-1984) i bp Miłosław Kołodziejczyk (1978-1984). Do wybitniejszych księży, wspomagający go w posłudze pasterskiej, należeli wówczas: ks. Alojzy Jatowtt – wikariusz generalny, ks. Stanisław Grzybek – rektor Instytutu Teologicznego, ks. Marian Mikołajczyk – kapelan i sekretarz, ks. Ksawery Franciszek Sokołowski, ks. Ireneusz Skubiś – redaktor Tygodnika Katolickiego „Niedziela”, ks. Adam Skrzypiec – rektor Seminarium, Ks. Zenon Uchnast – rektor Seminarium, ks. Jan Kowalski – wicerektor Seminarium i dyrektor Wydawnictwa oraz ks. Jan Walicki – oficjał Sądu Biskupiego, Ks. Józef Chwistecki – proboszcz katedrlany, ks. Ludwik Warzybok – kierownik Referatu Katechetycznego i Dyrektor Domu Księży Emerytów. Biskup S. Bareła zmarł w dniu 12 lutego 1984 r. Pochowano go w krypcie biskupów częstochowskich w podziemiach katedry częstochowskiej. Po jego śmierci administratorem diecezji został bp Tadeusz Szwagrzyk (13 lutego – 26 listopada 1984 r.).
Z kolei czwarty biskup częstochowski, dr Stanisław Nowak (ur. 1935 r.), został mianowany przez papieża św. Jana Pawła II w dniu 8 września 1984 r. Wyświęcony na biskupa w katedrze częstochowskiej w dniu 25 listopada 1984, objął rządy w diecezji w dniu 26 listopada, a ingresu do katedry dokonał w dniu 8 grudnia 1984 r. Działał on w kontekście końcowych lat komunizmu (1984-1989) oraz przemian demokratycznych związanych z Okrągłym Stołem oraz budową tzw. III Rzeczypospolitej (1989-2011). Kontynuował dzieło rozwoju sieci parafialnej i dekanalnej. Utworzył w sumie 132 placówki duszpasterskie, w tym 95 parafii z własnej inicjatywy, 2 rektoraty, 35 parafii zatwierdzając dekretami erekcyjnymi wikariaty terenowe i ośrodki duszpasterskie erygowane i ustanowione wcześniej przez bpa S. Barełę. Zreorganizował sieć dekanalną, tworząc sześć nowych dekanatów (koziegłowski, Podwyższenia Krzyża św. w Częstochowie, miedźnowski, św. Antoniego z Padwy w Częstochowie, mokrski i mykanowski), tak, że po podziale diecezji w roku 1992 w jej nowych granicach jest ich obecnie 36. Liczba regionów duszpasterskich uległa zmniejszeniu z 6 do 4, gdyż region zagłębiowski odszedł do nowej diecezji, a region częstochowski drugi (podczęstochowski) został złączony w regionem częstochowskim pierwszym (miejskim).
Sfinalizowano za jego rządów dzieło II Synodu Diecezji Częstochowskiej (wznowiony 27 lutego 1985 r., a zakończony w dniu 23 listopada 1986 r.). Jako owoc II Krajowego Kongresu Eucharystycznego oraz w nawiązaniu do przedwojennych kongresów, organizowanych przez bpa T. Kubinę, odbyto 7 lokalnych kongresów eucharystycznych, w tym sześć w roku 1987 (24 maja w Zawierciu, 29 czerwca w Sosnowcu, 13 września w Wieluniu, 17 września w Radomsku, 18 października w Częstochowie) i jeden 15 maja 1988 r. w Dąbrowie Górniczej. Wprowadził w dniu 8 grudnia 1987 r. nieustanną adorację Najświętszego Sakramentu w diecezji, obowiązującą od 1 stycznia 1988 r. (tzw. doba eucharystyczna). Ustanowił wiele kaplic i kościołów, gdzie trwa do dzisiaj codzienna całodniowa adoracja Najświętszego Sakramentu (w parafii św. Jana Kantego w Częstochowie całodobowa). Odbył wiele pielgrzymek diecezjalnych do europejskich sanktuariów maryjnych i świętych.
W dniu 1 września 1990 r. wskutek powrotu lekcji religii do szkół publicznych, zorganizowano katechezę szkolną w szkołach na terenie całej diecezji. Powołano do życia Archidiecezjalne Kolegium Teologicznego (1993), celem kształcenia katechetów świeckich i zakonnych, a także Katolicki Uniwersytet Ludowy dla propagowania katolickiej nauki społecznej w regionach rolniczych (1994) i Wspólnoty Duszpasterskie „Nazaret - Ewangelia pracy” (1988), celem ewangelizacji świata pracy. Utworzono również Studium Duchowości Chrześcijańskiej i Studium Katolickiej Nauki Społecznej przy Instytucie Teologicznym (2000). W latach 2007-2011 Instytut Teologiczny w Częstochowie otrzymał za patronkę NMP Stolicę Mądrości oraz został ubogacony o wiele nowych możliwości formacji. Powstały tzw. studia okołoinstytutowe, takie jak: Podyplomowe Studium Pastoralne dla Kapłanów, Podyplomowe Studium Doskonalenia Katechetów, Studium Liturgii i Muzyki Kościelnej, Studium Świeckich Współpracowników Ewangelizacji – Szkoła Nowej Ewangelizacji i Studium Sztuki Sakralnej, Szkoła Katedralna – Uniwersytet Otwarty. Rozwinięto ponadto duszpasterstwo rodzin, zwłaszcza przez sieć parafialnych poradni rodzinnych oraz tzw. PREKANY (przygotowania do małżeństwa w poszczególnych dekanatach), KANY (duszpasterstwo małżeństw i rodzin) i Ruch „Domowego Kościoła”. Szczególnym promotorem działań w tym względzie był ks. Jan Wilk.
Ważniejszymi wydarzeniami w diecezji skali ogólnokościelnej i ogólnopolskiej, jakie przypadły na okres jego rządów, były: czterokrotna wizyta papieża Jana Pawła II na Jasną Górę (1987, 1991, 1997, 1999) oraz wizyta Benedykta XVI (2006). (Arcy)biskup S. Nowak uczestniczył w Zwyczajnych Synodach Biskupów nt. formacji kapłańskiej (1990) i życia konsekrowanego (1993), a od 1992-2000 był członkiem Sekretariatu Synodu Biskupów i Wiceprezesem Międzynarodowej Akademii Maryjnej. Miał też udział w VI Ogólnopolskim Kongresie Mariologicznym i Maryjnym (1990).
Jednym z najważniejszych wydarzeń historiozbawczych, w historii diecezji stał się VI Światowy Dzień Młodzieży pod przewodnictwem Ojca św. Jana Pawła II dniach 14-15 sierpnia 1991 r., który miał miejsce w Częstochowie na Jasnej Górze i który zgromadził blisko 2 miliony młodzieży szczególnie z krajów byłego ZSRR. Kościelnemu Komitetowi VI Światowego Dnia Młodzieży przewodniczył ks. Marian Duda. Inne ważne wydarzenia na przełomie tysiącleci to: II Kongres Eucharystyczny ze Stacją w Częstochowie (1987), II Światowy Dzień Chorego (1994), Ustanowienie Archidiecezjalnej Rady Ruchów i Stowarzyszeń Katolickich (1995), Nawiedzenie figury NMP Fatimskiej w archidiecezji (1995), Nawiedzenie figury Dziewicy z Nazaretu (1999), Beatyfikacja pierwszych męczenników Częstochowskich bł. ks. Ludwika Rocha Gietyngiera i bł. ks. Maksymiliana Binkiewicza w dniu 13 czerwca 1999 r., dokonana w Warszawie przez Ojca św. Jana Pawła II, beatyfikacja bł. s. Marii Kanuty Chrobot w roku 2000 w Rzymie, I Diecezjalny Kongres Trzeźwości (1991) Międzynarodowy Kongres Mariologiczno-Maryjny (1996), Przygotowanie całej archidiecezji do Jubileuszu 2000-lecia Chrześcijaństwa przez misje w poszczególnych parafiach w czterech regionach w kolejnych czterech latach (1996-1999) i jego przeżywanie w katedrze częstochowskiej poprzez pielgrzymowanie do niej wszystkich wspólnot personalnych i terytorialnych archidiecezji, Archidiecezjalny Kongres Eucharystyczny w Częstochowie (2005) pod hasłem „Panie, zostań z Ludem Bożym Archidiecezji Częstochowskiej” i wreszcie dwie peregrynacje połączone z misjami parafialnymi: Peregrynacja Obrazu Jezusa Miłosiernego (2002-2003) oraz Peregrynacja Relikwii Krzyża Świętego i repliki Krzyża Katedralnego (2010-2011).
Czwarty biskup częstochowski popierał apostolstwo przez środki społecznego przekazu. Tygodnik katolicki „Niedziela” stał się w tym czasie, dzięki zabiegom ks. Ireneusza Skubisia, tygodnikiem ogólnopolskim z 17 mutacjami diecezjalnymi. Erygował kanonicznie w dniu 3 maja 1992 r. Katolicką Rozgłośnię Radiową Archidiecezji Częstochowskiej „Fiat”, zainicjowaną 10 sierpnia 1991 r. jako radio na użytek VI Światowego Dnia Młodzieży. W ramach szerzenia kultu maryjnego kontynuował dzieło koronacji łaskami słynących wizerunków NMP. Koronami papieskimi w tym czasie zostały ozdobione wizerunki NMP w Myszkowie-Mrzygłodzie (1996), Pajęcznie (2005) i Bęczkowicach (2007), natomiast koronami biskupimi w Mstowie (2000), Dankowie (2002), Kłobucku (2004) i Rudzie (2006). Założył ponadto Kalwarię Praszkowską (2004) i odnowił takąż w Wąsoszu (1993). Ustanowił liczne sanktuaria lokalne: pasyjne, maryjne i ku czci świętych, na czele z sanktuarium Świętej Rodziny w archikatedrze częstochowskiej (1997).
W okresie jego rządów dokonało się wiekopomne dzieło dokończenia budowy rozpoczętego za Poprzednika gmachu Seminarium Duchownego w Częstochowie przy ul. św. Barbary 41, którym zajmował się Komitet Budowy, na czele z bp. M. Kołodziejczykiem oraz kierownikami budowy: ks. Marianem Jezierskim i ks. Stanisławem Iłczykiem. Poświęcenia nowego gmachu dokonał Ojciec św. Jan Paweł II w dniu 15 sierpnia 1991 r. W tymże roku dekretem z dnia 3 października zostało Seminarium przeniesienie z Krakowa do Częstochowy. W następnych latach projekt budowy został całkowicie zrealizowany, poświęcony i oddany do użytku wraz z obszernym kościołem seminaryjnym pw. Jezusa Chrystusa Najwyższego i Wiecznego kapłana. Obecnie kompleks gmachów przy ul. św. Barbary 41, stanowi zaplecze dla wszystkich ważniejszych instytucji diecezjalnych, obok bowiem Seminarium mieści się w nim: Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej im. Ks. W. Patykiewicz, Muzeum Archidiecezji Częstochowskiej, Sąd Metropolitalny, Dom Profesora, Wyższy Instytut Teologiczny, Archidiecezjalne Studium i Ośrodek Duszpasterstwa Rodzin oraz Dom Pielgrzyma. Także bazylika archikatedralna została otoczona szczególną troską, mającą na celu jej dokończenie oraz gruntowny remont i docelowe wyposażenie. Wzmocniono wówczas jej konstrukcję, a następnie dzięki staraniom ks. Mariana Dudy podjęto się dzieła wzniesienia dwóch wież (1997) i poddano remontowi jej wnętrze, urządzając na nowo prezbiterium wraz z nowym posoborowym ołtarzem. Założono też mozaiki wokół krzyża katedralnego oraz wejścia do kaplicy Najświętszego Sakramentu, urządzono 4 nowe kaplice, wstawiono 12 witraży w nawie głównej, wyremontowano i całkowicie na nowo urządzono kryptę grobową biskupów częstochowskich.
Wzniesiono w tym okresie także ważne obiekty dla instytucji diecezjalnych: Dom Katedralny przy ul. Ogrodowej, będący siedzibą Wydawnictwa „Regina Poloniae” oraz Radia „Fiat”, Dom Samotnej Matki (1989), Dom Pana Jezusa Miłosiernego przy ul. Dobrzyńskiej (dar ks. Jana Kowalskiego), służący obecnie Duszpasterstwu Młodzieży, Dom Rekolekcyjny w Olsztynie k/Częstochowy, poświęcony 14 grudnia 1991 r., Dom Dobroczynności w Częstochowie przy ul. Staszica, poświęcony w 1999 r. Poddano także gruntownemu remontowi oraz rozbudowie gmach Niższego Seminarium Duchownego w Częstochowie. Urządzono kryptę grobową biskupów pomocniczych w podziemiach kościoła Zmartwychwstania Pańskiego w Tajemnicy „Emaus” na cmentarzu Kule.
Możliwość wolnego zakładania stowarzyszeń kościelnych, jaka otworzyła się po upadku systemu komunistycznego, sprawiła, iż zostały ponownie erygowane organizacje, jakie działały przed wojną na czele z Akcję Katolicką (1996), KSM (1990), Caritas (1989). Powstały także zupełnie nowe jak: Katolicki Związek Akademicki „Emaus” (1988), Stowarzyszenie Rodzin Katolickich, Unia Laikatu Katolickiego (1990). Uruchomiono stołówki dla ubogich: w parafii katedralnej św. Rodziny w Częstochowa, w parafii św. Józefa w Częstochowie, przy Dziele Bożego Miłosierdzia w Częstochowie, w parafii św. Lamberta w Radomsku, w parafii Wniebowzięcia NMP w Sosnowcu, czy też dla studentów w Sosnowcu (ul. Krzywa). Powstał również Arcybiskupi Komitet Wsparcia Bezrobotnych (2002).
W dniu 25 marca 1992 r. papież Jan Paweł II, wskutek nowego podziału administracyjnego Kościoła w Polsce, podniósł diecezję częstochowską do rangi archidiecezji oraz ustanowił Częstochowską Prowincję Kościelną (metropolię). Jej pierwszym arcybiskupem metropolitą został mianowany bp Stanisław Nowak. Diecezja przed podziałem liczyła 1 400 000 wiernych, zgrupowanych w 46 dekanatach i 401 parafiach. W diecezji wówczas pracowało 827 księży. Po podziale zaś archidiecezja częstochowska posiadał 31 dekanatów, 281 parafii, 609 księży i 920 000 000 wiernych. Przyjęcie paliusza przez nowego arcybiskupa odbyło się 29 czerwca 1992 r. Od tego czasu ustanowiono w archidiecezji kapitułę kolegiacką Zawierciańsko-Żarecką (1997) przy kościele św. Apostołów Piotra i Pawła w Zawierciu (od 2009 r. Bazylika Mniejsza) i kapitułę kolegiacką Radomszczańską (2000) przy kościele św. Lamberta. W posłudze wspierali go biskupi pomocniczy: bp Tadeusz Szwagrzyk (1984-1992), bp Franciszek Musiel (1984-1990), bp Miłosław Kołodziejczyk (1984-1994), bp Antoni Długosz (1994-2011) i bp Jan Wątroba (2000-2014). Ponadto dużym wsparciem byli też księża, szczególnie: ks. Marian Mikołajczyk, ks. Jan Kowalski, Ks. Jan Związek, ks. Zenon Janyszek, ks. Marian Duda, ks. Marian Pabiasz, ks. Włodzimierz Kowalik, ks. Teofil Siudy, ks. Andrzej Kuliberda i ks. Krzysztof Dziub. W dniu 29 grudnia 2011 r. abp S. Nowak został zwolniony przez papieża Benedykta XVI z urzędu arcybiskupa i metropolity częstochowskiego, lecz jako administrator apostolski kierował jeszcze archidiecezją do 2 lutego 2012 r.
Po najdłuższej w historii diecezji, bo trwającej ponad 27 lat posłudze, piątym pasterzem Kościoła częstochowskiego w dniu 29 grudnia 2011 r. papież Benedykt XVI mianował bp. Wacława Tomasza Depo (ur. 1953 r.), dotychczasowego biskupa zamojsko-lubaczowskiego. Objął on rządy w archidiecezji częstochowskiej w czasie ingresu do archikatedry Świętej Rodziny w dniu 2 lutego 2012 r.
Podjął dziedzictwo Kościoła Częstochowskiego, wiernie i twórczo je kontynuując pod dewizą swego biskupiego posługiwania: „Ad Christum Redemptorem hominis” („Ku Chrystusowi Odkupicielowi człowieka”). Na początku swojej posługi zadeklarował: „Przychodzę z pokorą, aby stanąć do pracy w archidiecezji częstochowskiej z wami i dla was”. W pierwszym liście pasterskim pt. „Nadzieja nowej ewangelizacji” napisał: „[…] przez głoszenie Ewangelii – pragnę prowadzić was i wszystkich ludzi do Chrystusa. Was, którzy jesteście blisko, i tych, którzy są z dala od Ewangelii i Kościoła”. W dniu 29 czerwca 2012 r. w Bazylice św. Piotra na Watykanie przyjął paliusz z rąk Ojca Świętego Benedykta XVI. W okresie posługi abp. Wacława Depo Częstochowa z Jasną Górą uczestniczyły w czuwaniu i międzynarodowej modlitwie różańcowej, która odbyła się w dziesięciu sanktuariach świata z inicjatywy papieża Franciszka (2014). Obchodzono też 90-lecie powstania Tygodnika Katolickiego „Niedziela” (2016). Odbyły się ponadto uroczystości 90-lecia diecezji częstochowskiej i 100-lecia urodzin bpa S. Bareły (2016). Archidiecezja częstochowska przeżywała w tym okresie Rok Zawierzenia (2013/14) i Rok Ewangelizacji (2014/15). Zostały też zorganizowane: I Archidiecezjalny Kongres Nowej Ewangelizacji i Kongres Miłosierdzia z racji Roku Miłosierdzia w Kościele Powszechnym (2016). Abp W. Depo uczestniczył w wizycie „ad limina Apostolorum” (2014). Wydarzeniem o dużej randze była koronacja koronami papieskimi Kalwaryjskiej Matki Zawierzenia w Praszce, która odbyła się 12 września 2015 r., a przewodniczył jej abp Zygmunt Zimowski. Ustanowiono w tym miejscu Archidiecezjalnego Sanktuarium Pasyjno-Maryjne. Najważniejszym jednak wydarzeniem w Kościele częstochowskim w tym okresie była pielgrzymka papieża Franciszka na Jasną Górę w dniu 28 lipca 2016 r. z racji dziękczynienia za 1050 lat Chrztu Polski oraz z okazji trwających w tym czasie Światowych Dni Młodzieży w Krakowie.
Obecny pasterz częstochowski w sposób gorliwy propaguje kult maryjny jako Przewodniczący Komisji Maryjnej Episkopatu Polski (2017), przewodnicząc uroczystościom na Jasnej Górze, a także zaznaczając swą stałą obecność w sanktuarium jasnogórskim jako biskup miejsca w czasie Apelu Jasnogórskiego. Za jego pontyfikatu Kongregacja Edukacji Katolickiej erygowała w dniu 3 maja 2012 r. Wyższy Instytut Teologiczny im. Najświętszej Maryi Panny Stolicy Mądrości w Częstochowie na bazie istniejącego od 1981 roku Instytutu Teologicznego. Został także definitywnie potwierdzony Status Sekcji WT UPJP II w Krakowie oraz rozszerzony o możliwość studiowania przez ludzi świeckich oraz studia doktoranckie. Za jego rządów doszło do przygarnięcia Seminarium Diecezji Sosnowieckiej do gmachu seminaryjnego w Częstochowie. Docelowo dzięki jego inicjatywie i zaangażowaniu finansowemu urządzono całkiem na nowo kaplicę Najświętszego Sakramentu w archikatedrze (2017). Ustanowił on też Sanktuarium Krzyża św. w Rększowicach i odbył liczne podróże apostolskie do kapłanów pracujących poza granicami Polski m.in. do USA i do Ameryki Południowej. Od 2012 r. abp Wacław Depo stoi na czele Rady ds. Środków Społecznego Przekazu KEP. Szczególną opieką otacza on środki społecznego przekazu w archidiecezji: Tygodnik Katolicki „Niedziela” i Radio „Fiat”. W jego posłudze wspierał go biskup pomocniczy Antoni Długosz (2012-2016), a od 2017 r. wspomaga bp Andrzej Przybylski.
W duchowej pielgrzymce Kościoła Częstochowskiego przez swoje dzieje szczególną rolę obok duchowieństwa diecezjalnego odegrały osoby życia konsekrowanego, zakony żeńskie i męskie, na czele ze stróżami Sanktuarium Jasnogórskiego OO Paulinami. Obok nich zaznaczyły swoje działanie ewangelizacyjne, OO Dominikanie z Gidel, OO Franciszkanie Konwentualni z Radomska, Franciszkanie (Reformaci) z Wielunia, Księża Salezjanie, Księża Pallotyni i bardzo liczne zgromadzenia zakonne żeńskie; klauzurowe: Bernardynki z Wielunia, Dominikanki z św. Anny, Karmelitanki Bose z Częstochowy oraz liczne zgromadzenie żeńskie czynne, posiadające kilkadziesiąt domów zakonnych na terenie diecezji.
Blisko stuletnie dzieje Kościoła Częstochowskiego stanowią szczególnie bogate dziedzictwo. Zobowiązuje ono obecne pokolenie do przyjęcia go z wdzięcznością i jego pomnażanie oraz stanowi wyzwanie dla kolejnych pokoleń. Znajomość historii swojego rodzimego Kościoła pociąga za sobą miłość do niego oraz odpowiedzialność za jego misję zbawczą dziś wszystkich jego członków. Jest więc obowiązkiem, do którego powinni poczuwać się wszyscy, którzy ten Kościół aktualnie tworzą, ogarniając wdzięczną pamięcią biskupów, prezbiterów, osoby konsekrowane oraz wiernych świeckich, którzy, w niełatwym okresie dziejów świata, Ojczyzny i naszego regionu, tworzyli i ubogacali Święty Kościół Częstochowski.
Opracował ks. prał. dr hab. Marian Duda
DR WACŁAW DEPO METROPOLITA CZĘSTOCHOWSKI
31 stycznia 2019 r.